księgarnia 20/22

Franz Kafka, Dzienniki, tłum. Łukasz Musiał, Officyna 2022:

1.

Czasem zaczyna się od jednego zdania, tak ważnego, że kupujesz grubą na pół tysiąca stron księgę, wiedząc, że ono tam jest i pragniesz je odnaleźć czytając, i sprawdzić co nastąpiło potem. Zderzenie historii z banalnością życia. 2. [sierpnia 1914] Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji. – Po południu szkoła pływania.

Widziałem nawet (u Mariusza Szczygła), że ktoś z tego zapisku wysnuł cały projekt, zestawiając wydarzenia wielkie i prostą codzienność. Zresztą z premedytacją zapisywałem właśnie tutaj spotkanie na hali dwudziestego czwartego lutego, naśladując ten jeden pierwotny zapis.

Franz Kafka tym jednym spostrzeżeniem ośmiesza wszystkie patetyczne stwierdzenia, które, najczęściej ex post, przypisuje się owym wielkim datom. Wybucha wojna, która wszystkie zmiecie, ale dopóki nas osobiście nie dotknie, życie toczy się swoim rytmem. Upadną cesarstwa, armie jak zapałki będą ginąć w okopach Gorlic i Verdun, a autor poczyni postępy w żabce i kraulu. Życie wciąż jest tutaj.

2.

Czytając codzienne, choć nieregularnie prowadzone, zapiski Kafki zauważa się stopniową zmianę stylu prowadzenia dziennika. Pierwsza różnica jest w objętości: najpierw zapisuje po kilka stron, pomijając zanotowane szkice opowiadań, stopniowo długość notek ulega skróceniu. Zdania przemieniają się w równoważniki. Diarysta usuwa z zapisu wszystko, co jest ponadto. Zasadnicza różnica, jak mniemam, polega na odejściu od zapisywania wydarzeń i wrażeń na rzecz stanów: 17 I [1922]. Niemal bez zmian.

Każdy, kto próbował zapisywać swoje życie, ostatecznie staje przed wyborem Kafki. Z roku na rok coraz bardziej odziera kwieciste opisy codzienności ze zbędnych ozdobników, oczyszcza świat przedstawiony z rzeczy, które po latach okazały się mało ważne, usiłuje ocalić przede wszystkim siebie. Nie uda się to.

Niemal bez zmian: sens tego zdania może zrozumieć naprawdę tylko ten, kto je zapisał. To jest właśnie pułapka diarystyki. Odczytujemy Kafkę jak hieroglify. Jedne znaki prowadzą nas do drugich. Co czuł siedemnastego stycznia sto lat temu? Kim był tego dnia? Oczywiście pojawiają się badacze, którzy swoje życie poświęcą odgadywaniu znaczeń; pojawią się też hagiografowie, którzy cenzorskimi nożyczkami odetną niepasujące im fragmenty; kolejne pokolenia pokuszą się o edycję pełną bez skreśleń.

Żalę się S. na Nowym Mieście, że czasem długo się zastanawiam, o co mi chodziło, kiedy pisałem jakieś zdanie. Niemal bez zmian – co wtedy oznaczało? Dodaj do tego hermeneutykę skrótów, o kim piszę gdy zapisuję literkę (wcale nie zawsze od imienia jak M.)

Łukasz Musiał we wspaniałym posłowiu do tekstu konstatuje: [Kafka] pisze „ja”, lecz nadal myśli „on”, nadal traktuje siebie jako część literatury (s. 564). Zmiana osoby z pierwszej na trzecią wcale nie jest jakąś grą z czytelnikiem (czy istnieje domyślny czytelnik dziennika?) – inaczej, to jeszcze jeden sposób wyrażenia swojego stanu (podobnie jak dzisiaj: rezygnacja z interpunkcji).

3.

To, co najbardziej uderza w dziennikowych zapiskach Kafki to szkice spotykanych ludzi. Ich plastyczność, jakby były narysowane piórkiem, a nie zapisane atramentem.

Tyle różnych oczu ma Kafka. Oko tego, który pożąda. Oko tego, który podpatruje. Oko tego, który przygląda się. Oko tego, który podziwia.