księgarnia 33/24

Jerzy Pietrkiewicz, Trzeci Adam. Opowieść o mariawitach, tłum. Małgorzata Glasenapp, Iskry 2024

1.

„Trzeci Adam” zbyt długo czekał na polskie wydanie. Ukazał się w Londynie w 1975 roku. Opowiadał o narodzinach i upadku mariawityzmu: wyznania zapomnianego w świadomości społecznej, a przez to tajemniczego.

Jako dziecko zaglądałem przez dziurkę od klucza do wnętrza mariawickiego kościoła na lubelskim Czechowie. Maleńki, z pociemniałej cegły, obrośnięty krzewami pozostawał ostańcem po przedmieściu zamienionym w nowe peerelowskie osiedla. Podchodziłem ostrożnie, ale niewiele dało się zobaczyć. Sekret trwał, mimo że od objawienia Dzieła Wielkiego Miłosierdzia minął wówczas już prawie wiek.

Wypożyczyłem potem z BUWu co się dało na temat mariawitów. Lektury pobożne, monografie z historii kościoła – mieściły się na jednej półce w dziale „religia”.

Kiedy myślę o Wielkim Sekrecie, zapomnianym wyznaniu, jedynym, które zostało stworzone przez Polaków, odnoszę wrażenie, że to czego brakuje dzisiaj to „Ludowa historia mariawityzmu”. Mapa mariawickich parafii: Płock, Łódź, warszawska Wola przypomina mapę wydarzeń Rewolucji 1905 roku. Napomyka o tym zresztą Pietrkiewicz. Mariawityzm nie miał bogatych protektorów, nie był religią uczonych – był rodzajem ludowej utopii dla tych, którzy zostali na marginesach. Być może dlatego nie uczymy się o nim w szkołach i niewiele o nim wiemy. W polskiej historii społecznej to jednak niezwykle ważne zjawisko.

2.

Historia każdej religii składa się z szaf i garderób, nad którymi unosi się woń stęchlizny, przez niektórych mylona z zapachem pobożności (s. 337).

Wbrew informacjom wydawcy i posłowiu (o czym będzie jeszcze później), praca Pietrkiewicza jest nie tylko osobistym opracowaniem dotyczącym mariawityzmu, ale także wnikliwym studium z zakresu historii religii w Polsce, przydatnym do analizowania tego, co zdarzyło się nie tylko w denominacji mariawickiej, ale również w dominującym kościele rzymskim.

Tak jak irlandzki katolicyzm, pisze o tym Scally, został stworzony przez kardynała Cullena, tak polskiego nie da się zrozumieć bez spojrzenia na przełom XIX i XX wieku, kiedy z jednej strony narodził się mariawityzm, a z drugiej – ukształtowało myślenie takich postaci jak Wyszyński czy Wojtyła. Można by, symbolicznie, zamknąć ów czas datami dwóch objawień: Marii Franciszki Kozłowskiej w 1893 r. i Marii Faustyny Kowalskiej w 1929 r., obu dotyczących Miłosierdzia.

Pietrkiewicz analizuje ten okres, nawiązując do Eliade, Freuda i Junga, badając dzieje dawnych herezji i gnozy. To czas przyspieszenia świata, zetknięcia z budzącymi trwogę nowymi prądami i ideami. Czas, kiedy katastrofy oczekują nie tylko ludzie religijni.

Kolejne objawienia maryjne (La Salette, Lourdes, Fatima) przynoszą groźby i ostrzeżenia. Czyta się wydawanych masowo św. Alfonsa Liguori i św. Ludwika de Montforta (ss. 36-37). Ten ostatni wprowadza do ludowej pobożności pojęcie niewoli miłości, kluczowe zarówno dla Mateczki Kozłowskiej i jej wyznawców, jak i prymasa Wyszyńskiego oraz przyszłego papieża (w „Darze i tajemnicy” Jan Paweł II pisze: z pomocą przyszła mi książeczka św. Ludwika (…). W niej znalazłem poniekąd gotową odpowiedź na moje pytania).

Nakłada się na to romantyczny mesjanizm: motyw słowiańskiego papieża z wiersza Słowackiego będzie odczytywany zarówno przez wyznawców arcybiskupa Kowalskiego, jak i świadków wyboru z 1978 roku. Pietrkiewicz śledzi sposób w jaki romantyczne idee religijne (w tym towiańszczyzna) odnajdują nowy wyraz na przełomie wieków.

Coraz większe napięcie budzi problem cielesności. Wywodząc się z tego samego nurtu mitycznego, obaj „słowiańscy papieże” pójdą różnymi drogami: Kowalski – ku (z dzisiejszej perspektywy: chorej) sakralizacji seksualności, Wojtyła – wokół ciała zbuduje ogromny gmach rygorystycznej teologii.

3.

Penis księdza miałby moc konsekracji, a pochwa kobiety niczym kielich przyjmowała go w akcie komunii (s. 199).

Zapiski Pietrkiewicza o tym, co wydarzyło się w płockim klasztorze mariawitów po śmierci Mateczki i objęciu władzy przez Trzeciego Adama, arcybiskupa Kowalskiego mogłyby wydać się szokujące w momencie wydawania jego książki.

Tymczasem jego tezy powtórzone zostały czterdzieści pięć lat później przez Sebastiana Dudę na łamach „Więzi”. Już nie w kontekście mariawickim, ale w odniesieniu do „wynaturzonych mistycyzmów” braci Philippe’ów, Jeana Vaniera i Pawła Malińskiego. Do tej listy dodać by warto, zapomnianą dawno, sprawę betanek i ich ojca duchowego Romana Komaryczko.

Nawet przytoczone zdanie z dziedziny mistycznej anatomii będzie później wielokrotnie powtarzane przez rozmaitych ojców duchownych chcących obdarować wierne Duchem Świętym. Sprawa reform arcybiskupa Kowalskiego wpisuje się w dzieje radzenia sobie z ciałem przez religię i jednocześnie wyprzedza nasze współczesne zadziwienie.

Słusznie zauważa autor „Trzeciego Adama”, że cześć reform Kowalskiego tak naprawdę stanowiła odpowiedź na kryzys kościoła, dotyczy to zarówno kapłaństwa kobiet, jak i późniejszego ludowego kapłaństwa. Z drugiej strony nowe odczytywanie znaczenia seksualności dziś – nawet wbrew intencjom autora – rozpoznajemy jako działania przestępcze. Lolitki z klasztornej szkoły (s. 315) brzmi przerażająco po tym, co już wiemy o wykorzystywaniu małoletnich przez duchownych różnych wyznań.

Proces Kowalskiego oparty na zeznaniach kobiet także o dziesięciolecia wyprzedza „Me too!” Owszem można dostrzec w arcybiskupie ofiarę katolickiej propagandy i kozła ofiarnego, co nie zmienia faktu, że – po raz pierwszy tak otwarcie – wysokiemu rangą duchownemu postawiono zarzuty wykorzystania seksualnego nieletnich. Oczywiście można się oburzać, że w tym czasie, to samo działo się za murami rozmaitych katolickich szkół, ochronek, plebanii i zakrystii. Niemniej przyglądając się zapomnianej sprawie Kowalskiego, choćby dzięki „Trzeciemu Adamowi”, być może bylibyśmy wcześniej mądrzejsi.

4.

W ten sposób dochodzimy do posłowia, tekstu kuriozalnego, żeby nie powiedzieć kurio-zalnego, napisanego przez dwóch uczonych związanych ze współczesnym kościołem mariawickim.

Recenzowana książka (przypominam: posłowie jest jej częścią) jest w nim określona jako sensacyjny paszkwil, którego zadaniem było się dobrze sprzedać i przysporzyć sławy autorowi (s. 420), który nie potrafił pozostać wierny religijnym normom wyniesionym z katolickiej wsi (rozwodził się dwukrotnie) (sic!, s. 373) i nierzetelnie porównywał naukę mariawicką z poglądami niechrześcijańskimi (tamże).

Całość tego wywodu, który spada na ciebie po świetnym tekście Pietrkiewicza, utrzymana jest w bardzo znajomym języku kościelnym, tym samym, którym napisany jest najnowszy list otwarty „w obronie abp. Tadeusza Wojdy i Biskupów w Polsce”.